کتاب دیوان حافظ نسخه خطی
شرح مسأله از این قرار است که در کمتر از یک قرنی که از تصحیح و طبع متون کهن در ایران می‌گذرد، شیوه علمی و انتقادی ایجاب می‌کرده است که اولاً حتی‌المقدور از طبع گراوری ـ عکسی خودداری شود. زیرا خواندن متون کهن، چه از نظر خط و کتابت و چه از نظر رسم‌الخط و آیین نگارش (املا) برای خوانندگان امروز، ولو تحصیل‌کردگان، دشواری‌هایی دارد. ثانیاً برای یافتن نسخه‌های خطی هرچه اصیل‌تر و کهن‌تر (و آرمانی‌تر از همه: نسخه خط مؤلف، یا مکتوب با نظارت او) کمال کوشش به عمل آید و این امر به عنوان یک اصل عقلی ـ تجربی پذیرفته شده است که در شرایط مساوی، علی‌الاغلب، هرچه کتابت نسخه خطی کهن‌تر و به زمان مؤلف نزدیکتر باشد، از اصالت و وثاقت بیشتری برخوردار است.
اما این حکم، استثناپذیر است. یعنی ولو به ندرت اتفاق می‌افتد که نسخه‌ای جدیدتر، از نسخه‌های قدیمتر، مقبول‌تر و موثق‌تر و در مجموع کم‌اشکال‌تر و پذیرفتنی‌تر است. چنان که فی‌الواقع نسخه خطی دیوان حافظ مکتوب به سال ۸۲۷ق که به نام مالک و مصحح نخستین آن، شادروان عبدالرحیم خلخالی، به خلخالی معروف است و دو چاپ حروفی و یک چاپ عکسی از آن به عمل آمده است، از بسیاری از نسخه‌های خطی و قدیمتر همین دیوان از جمله نسخه مکتوب به سال ۸۱۳ق و ۸۰۵ ق (که آقای رکن‌الدین همایونفرخ آن را، هم به صورت حروفی و هم عکسی به طبع رسانده‌اند) و چندین و چند نسخه کهن و شناخته شده دیگر، روایتاً و درایتاً مضبوط‌تر و منقح‌تر یعنی اصیل‌تر و صحیح‌تر و کم‌غلط‌تر است.
حثی که شاید از نخستین سال های تصحیح جدی دیوان حافظ روی این بیت پیش آمده و تاکنون ادامه یافته است، موضوعی نیست که تنها با جا به جایی تمام شود. مساله ی اساسی این است که با انتخاب هیچ یک از کلمات، ارتباط افقی شایسته‌ای میان کلمات دو مصراع نیست و تنها با توجیه و کمک گرفتن از بیت های دیگر می توان به معنا دست یافت.بیشتر تصحیح های چاپ شده ی حافظ، حکمت را بر حاکم ترجیح داده اند، اما برای حل مشکل معنای بیت صاحب نظران در این مصراع تغییراتی داده اند. گزارش گزینش مصححان برای این بیت دیوان چنین است:بیشتر تصحیح های مطلقا علمی به اتکای اکثریت نسخ «قادر حاکم» را برگزیده اند. این ترکیب، انتخاب بزرگانی چون دکتر نیساری، زنده یاد خانلری، شادروان مسعود فرزاد، اکبر بهروزـ رشید عیوضی در تصحیح مشترکشان، عبدالعلی ادیب برومند و در نهایت محمدرضا جلالی نایینی ـ نذیر احمد بوده است که نسخه های مصحح این بزرگان ۶ مورد از بهترین تصحیح های دیوان به حساب می آیند. به این فهرست باید تصحیح سید محمّد راستگو را نیز افزود.در ارتباط با این بیت، تک ضبط هایی هم وجود دارد که عبارتند از: دیوان مصحح شاملو با ضبط «نادر همّت»، انجوی با ضبط «نادر حکمت»، قریب با تایید «عالی درگه» و محیط با صحیح دانستن «نادر حاکم». به این فهرست باید دیوان حافظ مصحح محمود رکن را نیز افزود که مطابق نظر انجوی «نادر حکمت» را برگزیده است.سایر نسخه ها که تعدادشان در اکثریت است و عبارتند از دیوان های مهم مصحح استاد هوشنگ ابتهاج (سایه)، قزوینی ـ قنی، خلخالی ، استاد خرمشاهی، دکتر رشید عیوضی، حسین پژمان بختیاری، محمدرضا جلالی نایینی ـ عبدالوهاب نورانی وصال و چند تصحیح دیگر «قادر حکمت» را ترجیح داده اند.
حاصل مراجعه به نظر مصححان دیوان پذیرفتن «قادر حکمت» است، اگرچه اکثریت مطلق پشتیبان این گزینش نیست.در بررسی نسخه های خطی، می بینیم از ۳۲ نسخه ای که این غزل در آن ها ثبت شده است، ۱۸ نسخه از «قادر حاکم» حمایت می کنند.نسخه ی «کهـ» به تاریخ ۸۲۵ هـ.ق که از نظر قدمت دوازدهمین نسخه ی خطی به حساب می آید اولین نسخه ای است که ضبط متفاوتی دارد. در این نسخه، نیمه ی دوم مصراع به این صورت است: «وین چه عین حکمت است». دو نسخه ی «کا» و «پنـ» نیز آورده اند «قادر حاکمی» که در عمل از هجده نسخه ی اکثریت حمایت می کنند. نسخه ی مشهور «خ» به تاریخ ۸۲۷ هـ.ق و سه نسخه ی دیگر «قادر حکمت» را ثبت کرده اند. نسخه ی «قو» ضبط «داد و حاکمی ست»، نسخه ی «قبـ» عالی درگه است و نسخه ی سز «عالی حضرتی ست» را آورده اند.۲ به این ترتیب، بیست نسخه ی خطی از «قادر حاکم است» حمایت می کنند. با این همه، مصححان معاصر دیوان خواجه عموما قانع نشده اند و همان طور که دیدیم عموما «قادر حکمت است» را صورت صحیح دانسته اند.
محمود رکن، در کتاب لطف سخن حافظ می گوید:نظر به اینکه قادر حکمت و قادر حاکم هیچ یک ترکیب دلنشینی که با معنی شعر سازگار باشد نیست، محتمل است واژه ی قادر تصحیفی از واژه ی «نادر» باشد به قرائنی که در شعر موجود است، زیرا واژه ی قادر با حکمت سازگار نیست و نادر حکمت با مفاد مصراع دوم سازگارتر است. ۳
دکتر رشید عیوضی نیز در جلد دوم دیوان مصحح خود که به اختلاف نسخه ها و یادداشت ها اختصاص داده است، می گوید ما با توجه به تناسب «استغنا» و «حکمت» که هردو مصدر می باشند، ضبط نسخه ی «خ» را مطابق آخرین نظر خواجه تشخیص دادیم و متن را از آن نسخه انتخاب کردیم.۴
سید محمد راستگو نیز، با در نظر گرفتن تناسب معنایی کلمات، در حاشیه ی این غزل نوشته است:
«حاکم» چون با «استغناء» تناسب بیشتری دارد، با قادر نیز، هم تناسب دارد و هم هماوایی، از «حکمت» ق،س بهتر می نماید.۵ از میان بزرگانی که دیوان حافظ را شرح کرده اند، جز دکتر بهروز ثروتیان، همه این بیت را با «قادر حکمت» پذیرفته اند. دکتر ثروتیان، با پذیرش ضبط «قادر حاکم» تفسیر جالب و قابل تاملی از این بیت کرده اند
نکته: صنعت تعریض در کنایه ی شاعر حیرت انگیز است.
معنی: «خدای من! این چه استغناء و بی نیازی است و این چه فرمانروای توانمندی است که این همه زخم نهان هست و مجال آه نیست.»بالکنایه ـ در ظاهر امر این بیت در تفسیر و بیان بیت پیشین است و می گوید:یارب این چه استغناست که این آسمان دارد و این آسمان چه فرمانروای زورمند و قادری است که این همه زخم نهان بر مردم جهان می زند و مجال آه کشیدن نیست؟با اندکی تامل در وضع کلام معلوم می گردد بیت پیشین را حایل کرده است و در بیان بیت ماقبل آن سخن می گوید و لفظ «مجال» را به عنوان رابط دوسخن به کاربرده ایت ومی گوید:
خدایا این پادشاه چه استغنایی دارد و چه فرمانروای توانمندی است که این همه زخم نهان می زنند و او مجال آه کشیدن ندارد [ ولی به مقاومت ادامه می دهد]ظاهرا در این زخم نهان اشاره ای دارد به همدستی بزرگان و زهّاد شهر علیه شاه شیخ ابواسحاق که سرانجام عرصه را بر او تنگ می کنند و گرفتار می شود.
تعبیر: شاعر بیت را به گونه ای ساخته است که معنی زیر در هر حال از آن بیرون می آید و شخصیت عارفانه و شاعرانه ی حافظ را برای همیشه محفوظ می دارد یعنی سخن به گونه ای تنظیم شده است که در ظاهر قضیه داوری علیه شاه و به نفع مردم است:«خدای من! این چه استغناست و این چه فرمانروای قادر و حاکم زورمندی است که این همه زخم نهان می زند و مردم مجال آه کشیدن ندارند. یعنی قتل و کشتارهای محرمانه ی او بیداد می کند لیکن کسی از ترس نمی تواند آه بکشد!»دراین صورت غرض از حاکم قادر، امیر مبارزالدین خواهد بود.۶ جز این شرح، بهاءالدین خرمشاهی در حافظ نامه، دکتر حسینعلی هروی در شرح غزل های حافظ، دکتر محمد استعلامی در درس حافظ ، دکتر محمدرضا برزگر خالقی در شاخه نبات حافظ و شرح سودی این بیت را به صورت «چه قادر حکمت است» پذیرفته و شرح کرده اند.
دکتر هروی به تفصیل بیشتری این بیت را شرح کرده است:
خدایا این چه بی نیازی و حکمت نیرومندی است؛ که این همه زخم پنهان هست و امکان آه کشیدن نیست…
نوع : pdf
نوع نگارش : فارسی
تعداد صفحات : ۲۸۲
تعداد جلد : ۱
دیدگاه ها